ابونصر فتح موصلیابونصر فتح بن سعید موصلی، با عنوان فتح موصلی صغیر،، محدّث و صوفی قرن دوم و سوم است. زیارتگاهی در شهر موصل در کشور عراق به وی منسوب است. ۱ - معرفی اجمالینام او را فتح بن سعید و فتح بن علی نیز ضبط کرده‌اند. [۱]
خواجه عبداللّه انصاری، عبدالله بن ابی‌منصور، طبقات‌الصوفیه، ج۱، ص۸۲.
[۲]
جامی، عبدالرحمن، تصحات الانس، ج۱، ص۴۴.
ذهبی از وی، با عنوان «فتح موصلی صغیر» یاد کرده است و همانند فتح موصلی کبیر، دارای احوال و مقامات بوده است. از تاریخ تولد و زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست. به گزارش تذکره‌ها، وی برای دیدار با بشر حافی به بغداد رفت و از عیسی بن یونس حدیث شنید. در موصل، غیر از فتح موصلی مذکور، صوفی دیگری (فتح بن محمد بن وِشاح ازدی موصلی، کنیه‌اش ابومحمد، متوفی ۱۷۰) نیز به این نام شهرت داشته، که از او به فتح کبیر و از فتح بن سعید به فتح صغیر یاد شده است [۱۱]
دیوه‌چی، سعید، تاریخ موصل، ص۲۰۶.
بیشتر حکایاتی که در منابع آمده دربارۀ فتح بن سعید است. [۱۳]
اربلی، عبدالرحمن، خلاصة الذهب المسبوک مختصر من سیرالملوک، ج۱، ص۱۱۳.
در تذکره‌ها بین این دو خلط شده و احوال و حکایت‌های یکی به دیگری نسبت داده شده است. [۱۴]
ابوالفرج ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، صفةالصفته، ج۴، ص۱۸۳.
به تصریح فتح موصلی، او با سی تن از مشایخ، که همگی از ابدال بوده‌اند، ملاقات داشته است. وی اهل خوف و گریه بوده است و او را امام متوکلان خوانده‌اند. [۱۷]
خواجه عبداللّه انصاری، عبدالله بن ابی‌منصور، طبقات‌الصوفیه، ج۱، ص۸۲.
۲ - شاگردانابوحفص، خواهرزادۀ بشر حافی، از موصلی روایت کرده و ابوعبداللّه حُصری از شاگردان موصلی بوده است [۱۹]
خواجه عبداللّه انصاری، عبدالله بن ابی‌منصور، طبقات‌الصوفیه، ج۱، ص۲۹۹.
۳ - کراماتکرامتی (راه رفتن روی آب) دربارۀ او گزارش شده است. [۲۰]
محی‌الدین طعمی، طبقات‌الکبری، ج۱، ص۳۲۱.
همچنین او از عرفایی بوده که از معاشرت با نوجوانان پرهیز داشته است. [۲۱]
ابوالفرج ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۱۰.
در منابع تصوف، کرامتی برای وی، چنین نقل شده است: «زمانی که سری سقطی در بغداد زندانی شده بود و جلاد می‌خواست، گردن او را بزند، به اراده فتح موصلی، دست جلاد از زدن سری سقطی بازماند.» عطار نیشابوری در تذکرة الاولیاء، احوال و اقوال فتح موصلی را کنار دیگر مشایخ بزرگ تصوف، آورده است، او از فتح موصلی، نقل کرده است که گفت: امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) را به خواب دیدم، گفتم: «مرا وصیتی کن» فرمود: «ندیدم نیکوتر از تواضع چیزی و ندیدم چیزی که توانگر کند مرد درویش را، جز امید ثواب حق» گفتم: «بیفزای» فرمود: «نیکوتر از این، کبر درویش است بر توانگر، از غایت اعتمادی که او دارد بر حق» ۴ - وفاتوی در عید قربان سال ۲۲۰، در حالتی منقلب، درگذشت. [۲۶]
خواجه عبداللّه انصاری، عبدالله بن ابی‌منصور، طبقات‌الصوفیه، ج۱، ص۸۲.
(ابن‌جوزی [۲۷]
ابوالفرج ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، صفةالصفته، ج۴، ص۱۸۸.
وفات او را پس از عید قربان دانسته است، محی‌الدین طعمی [۲۸]
محی‌الدین طعمی، طبقات‌الکبری، ج۱، ص۳۲۱.
سال وفات او را، به اشتباه، ۳۲۰ گزارش کرده است) به گزارش دیوه‌چی [۲۹]
دیوه‌چی، سعید، تاریخ موصل، ص۲۰۶.
او را در گورستانی در موصل به خاک سپردند.۵ - آثاراز فتح بن سعید به‌جز سخنان و حکایت‌های پراکنده، اثری به جای نمانده است. [۳۱]
ابوالفرج ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، صفةالصفته، ج۴، ص۱۸۳ـ۱۸۹.
فتح بن سعید اسناد حرکت و سکون، نطق و سکوت، و خوف و رجا را به خدا، نشانۀ عارف صادق معرفی می‌کند. [۳۲]
عبادی مروزی، منصور بن اردشیر، مناقب‌الصوفیه، ج۱، ص۱۲۳.
۶ - فهرست منابع(۱) ابوالفرج ابن‌جوزی، تلبیس ابلیس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۱م. (۲) ابوالفرج ابن‌جوزی، صفةالصفته، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹. (۳) ابوالفرج ابن‌جوزی، المنتظم، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۴) ابونعیم اصفهانی، حلیةالاولیاء و طبقات الأصفیاء، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷م. (۵) عبدالرحمن اربلی، خلاصة الذهب المسبوک مختصر من سیرالملوک، تصحیح مکی‌السید جاسم، بغداد، بی‌تا. (۶) خواجه عبداللّه انصاری، طبقات‌الصوفیه، به اهتمام سرور مولایی، تهران ۱۳۶۲. (۷) عبدالرحمن جامی، تصحات الانس، به اهتمام محمود عابدی، تهران ۱۳۸۶. (۸) خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد. (۹) سعید دیوه‌چی، تاریخ موصل، ۱۴۰۲. (۱۰) ذهبی. (۱۱) ذهبی، تاریخ الاسلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، ۱۴۱۴. (۱۲) محی‌الدین طعمی، طبقات‌الکبری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴م. (۱۳) منصوربن اردشیری عبادی مروزی، مناقب‌الصوفیه، به اهتمام محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران، بی‌تا. (۱۴) فریدالدین عطار نیشابوری، تذکرةالاولیاء، به اهتمام محمد استعلامی، تهران ۱۳۴۶. (۱۵) ابوالقاسم قشیری، الرسالةالقشیریه، تحقیق معروف زریو و علی عبدالحمید بلطه جی، دمشق ۱۴۰۸/۱۹۸۸م. (۱۶) سعید دیوه‌چی، تاریخ موصل (عراق) ۱۴۰۲. (۱۷) سراج‌الدین ابن‌ملقن، طبقات الاولیاء، چاپ نورالدین شریبه، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶م. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابونصر فتح موصلی»، شماره۵۴۷۹. زیارت‌گاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «زیارتگاه فتح موصلی (شیخ فتحی)»، ج۲، ص۳۸۹. |